Selekcja hodowlana.

Pełne ujawnienie możliwości wyczynowych gołębi uwarunkowane jest czynnikami o charakterze dziedzicznym i środowiskowym. Hodowca, chcąc uzyskać mistrzowskie gołębie, powinien nie tylko pracować nad stałym ulepszaniem warunków ich bytowania, a więc środowiska, ale także pamiętać o udoskonaleniu genetycznym stada. Nie można - w dłuższym okresie czasu – skupić się tylko nad jednym z tych czynników, albowiem najlepsze warunki środowiska nie stworzą championów z miernych genetycznie osobników podobnie jak i najlepsze genetycznie gołębie w złych warunkach środowiska nie ujawnią swoich potencjalnych możliwości.
O ile czynniki środowiskowe (a w szczególności: gołębnik, żywienie i pielęgnacja) są dość często tematami licznych artykułów o tyle prac przybliżających tematykę genetyki i zasad pracy hodowlanej jak na lekarstwo. A przecież znajomość i zrozumienie tej tematyki jest podstawą do osiągnięcia szybszych, skuteczniejszych i trwałych efektów hodowlanych a pośrednio i lotowych.

I. Wprowadzenie

W gołębiarskim słownictwie pojęciem hodowca gołębi pocztowych zwykło się określać właściciela lub użytkownika gołębia pocztowego, a hodowlę zazwyczaj utożsamia się trzymaniem gołębi (żywienie i pielęgnacja), ich rozmnażaniem oraz użytkowaniem (lotowanie, wystawy). Oczywiście nie każde zajmowanie się gołębiami można nazwać hodowlą a także nie każdego użytkownika hodowcą - ale to inny temat.
Współczesne gołębie hodowlane przeszły długą historie, w trakcie, której uległy przeobrażeniom w porównaniu z dzikimi formami (gołąb skalny), od którego się wywodzą. Różnice dotyczą zarówno cech morfologicznych, jak i fizjologicznych, ale nie ominęły również cech psychicznych. Ogólnie biorąc można zauważyć, że największym zmianom uległy te cechy, które są najbardziej pożądane w określonym kierunku hodowlanym (gołębie mięsne, ozdobne, sportowe). Zmiany u gołębi hodowlanych nie tylko przebiegają szybciej, ale też mają wyraźny kierunkowy charakter w przeciwieństwie do ewolucji gatunków dzikich. Główną przyczyną tempa zmian jest selekcja. O ile jednak wśród gatunków dzikich gołębi jest to selekcja naturalna to wśród gołębi domowych głównym czynnikiem selekcji jest człowiek sterujący selekcją sztuczną.
Inną cechą charakterystyczną dla współczesnych gatunków gołębi hodowlanych jest ich ogromna zmienność w porównaniu z formami dzikimi. Pod pojęciem zmienności należy rozumieć tutaj różnorodność form występujących w obrębie gatunku. Najlepszą ilustracją tak rozumianej zmienności będzie porównanie wymiarów garłacza i mewki. Ta różnorodność form dotyczy zresztą nie tylko cechy wielkości czy masy ciała, ale również wielu innych właściwości organizmu. Istnieje również zmienność indywidualna, np. wśród gołębi pocztowych są gołębie o różnej barwie, masie, predyspozycjach, temperamencie itp. ogólnie mówiąc jest brak dwóch identycznych gołębi. Przyczynami różnic występujących między gołębiami są z jednej strony odrębności genetyczne (różnice w posiadanej informacji genetycznej) oraz warunki środowiska, w których te gołębie żyją, gdzie napotykają bardziej lub mniej sprzyjające warunki rozwoju i rozmnażania. Nawet gdyby sklonowano gołębia (klon - genetycznie to samo) to i tak warunki środowiskowe przyczyniłyby się do powstania różnic miedzy gołębiem, a "klonem" tego gołębia.
Obserwując podobieństwo niektórych cech rodziców i potomstwa pionierzy-hodowcy, doszli do wniosku, że zmienność w stadzie uwarunkowana jest dziedzicznie, więc od lepszych rodziców powinno się otrzymać lepsze potomstwo. W swym wyborze - nie mając pojęcia o istocie procesów dziedziczenia - kierowali się oni raczej intuicją niż wiedzą.

II. Zmienność jako podstawa selekcji

Gołębie w stadzie różnią się w większym lub mniejszym stopniu między sobą. Nawet, jeśli weźmiemy tylko jedną cechę pod uwagę to i tak stwierdzimy, że gołębie nie są jednakowe. Czasami podobieństwo między gołębiami jest tak uderzające, że dopiero dokładniejsza obserwacja lub pomiar pozwalają nam dostrzec minimalne różnice. Tak, więc podobieństwo jest tylko pozorne, nawet osobniki jednakowe pod względem składu genetycznego nie będą fenotypowo identyczne. Tą różnorodność, jaką obserwujemy nazywamy zmiennością. Oprócz zmienności między poszczególnymi gołębiami (zmienność indywidualna) możemy jeszcze mówić o zmienności danej cechy np. możemy rozpatrywać różnice w długości lotek II rzędu u poszczególnych gołębi lub też możemy mówić o zmienności wewnątrzosobniczej, czego przykładem jest np. zmienność masy jajek znoszonych przez jedną samice w ciągu roku.
Dzięki występowaniu zmienności możliwy jest postęp hodowlany a hodowca stosując różne metody hodowlane może kształtować pożądany typ gołębia wyczynowego.
Środowisko jak i różnice genetyczne są źródłem zmienności osobniczej. Zmienność powstała w wyniku działania środowiska zwana inaczej modyfikacją nie jest dziedziczna. Jednym z głównych przyczyn zmienności środowiskowej jest żywienie. Sposób i poziom żywienia może powodować dość znaczne, widoczne i trwałe różnice między poszczególnymi gołębiami. Na zmienność cech wpływa także oprócz czynników głównych wiele innych bliżej nieokreślonych czynników środowiska, działających przypadkowo w różnych kierunkach, powodując zmiany zarówno na plus jak i minus..
Hodowca jednak powinien skupić się przede wszystkim na zmienności, której podłożem są różnice genetyczne. Zmienność ta jest dziedziczna, powstaje w wyniku rekombinacji związków dziedzicznych w genotypach potomnych w związku z niezależnym dziedziczeniem się genów należących do różnych par alleli oraz w wyniku wymiany odcinków chromosomów. Drugą przyczyną zmienności dziedzicznej są mutacje: genów, struktur chromosomów i genomu.

III. Rotacja stada

Skład gołębi w każdym gołębniku ulega ciągłym zmianom. Najczęstsza przyczyną rotacji stada są coroczne loty konkursowe, podczas których część gołębi bezpowrotnie ginie.
Natomiast wiek gołębia, choroba lub też brak zadowolenia z efektów lotowych lub hodowlanych to następne przyczyny usunięcia gołębia z posiadanego stada i zastąpienia go innym młodszym, zdrowszym i lepszym. W gołębnikach ustabilizowanych, w których liczba gołębi jest dostosowana do aktualnych możliwości oraz potrzeb rywalizacji, procent rotacji gołębi jest, co roku w przybliżeniu podobny. Wynika on przede wszystkim ze średniego okresu użytkowania gołębi przez danego hodowcę. Jeżeli na przykład przeciętny czas użytkowania gołębia u danego hodowcy wynosi 3 lata, to trzeba się liczyć, co roku z około 30-35% rotacją gołębi w tym gołębniku.
Straty lotowe jak i coroczna wymiana określonej części stada zarówno lotowego-rozpłodowego jak i rozpłodowego stwarza hodowcy doskonałą okazję do poprawienia przeciętnej wartości lotowej i rozpłodowej posiadanych gołębi. Aby szansę tę wykorzystać, hodowca musi starać się wypełniać powstające luki, gołębiami lepszymi zarówno pod względem lotowym jak i rozpłodowym. Istnieją w zasadzie dwa źródła, z których hodowca może wypełniać powstającą lukę. Pierwszym źródłem jest odchów młodzieży z własnego stada, a drugim zakup dobrych gołębi u innych hodowców. To drugie źródło jest czasami bardzo kosztowne. Dodatkowo, źródło to obarczone jest pewnego rodzaju defektem. Sprzedający nie pozbywają się w zasadzie najlepszych sztuk, lecz tylko takich, które pozostają im jako nadliczbowe po dokonanym przeglądzie swojego stada.
Oczywiście jednorazowy zakup gołębi można uważać za trafny i usprawiedliwiony, jeśli własne gołębie nie budzą nadziei na szybkie podniesienie wyników lotowych. Natomiast już na pewno racjonalną metodą doskonalenia stada nie są nagminne, stałe zakupy. Praca hodowlana, powinna przede wszystkim opierać się na własnym materiale, jest to jedyny sposób zmierzająca do poznania charakteru i możliwości naszych gołębi i obrania poprawnego kierunku ich doskonalenia.

IV. Czynniki warunkujące postęp hodowlany

W pracy hodowlanej pod pojęciem selekcji rozumie się wybór najlepszych sztuk ze stada z przeznaczeniem na rodziców przyszłego pokolenia. Termin „selekcja” jest pojęciem przeciwstawny do „brakowania”, którym to terminem w pracy hodowlanej określa się usunięcie ze stada najgorszych sztuk, najgorszych zarówno pod względem lotowym jak i hodowlanym.
Podstawowym celem selekcji jest genetyczne doskonalenie stada, co wyraża się podnoszeniem średniej wartości interesującej nas cechy w każdym następnym pokoleniu. To podnoszenie się fenotypowej wartości interesującej nas cechy u potomstwa w porównaniu z ich rodzicami, które jest wynikiem selekcji nazywamy postępem hodowlanym. Z definicji tej wynika, że nie każdą poprawę wartości interesującej nas cechy możemy nazwać postępem hodowlanym, gdyż poprawę taką możemy niekiedy również osiągnąć poprzez polepszenie warunków środowiskowych. (najłatwiej uzyskać to w stadach zaniedbanych). Należy jednak pamiętać, że postęp tak osiągnięty dotyczy wyłącznie fenotypowego wyrazu cechy i jeśli nie towarzyszy temu selekcja to średnia wartość genetyczna stada nie ulega zmianom.
Postęp hodowlany jest wprost proporcjonalny do różnicy selekcyjnej i współczynnika odziedziczalności danej cechy. Oba te czynniki mają ogromny wpływ na podnoszenie wartości użytkowo-hodowlanej gołębi, przy czym nie są one wartościami stałymi. W tym artykule zajmę się tylko analizą różnicy selekcyjnej, która w dużym stopniu zależy od umiejętności hodowcy.
Różnica selekcyjna jest miarą intensywności selekcji. Selekcja jest tym bardziej intensywna im większa różnica dzieli wartość wybranych gołębie do rozpłodu od średniej stada. Nie trzeba udowadniać, że w interesie hodowcy leży prowadzenie intensywnej selekcji. Jednak na przeszkodzie temu stoją pewne czynniki w dużej mierze nie zależne od hodowcy a mające istotny wpływ. Do nich należą:
1/ stopień zmienności danej cechy w stadzie
-przy małym zróżnicowaniu gołębi w stadzie najlepsze sztuki wybrane do rozpłodu nie będą znacznie odbiegać od średniej stada, a stąd i różnica selekcyjna okaże się niewielka.
2/ liczba gołębi potrzebnych do rozpłodu
-różnica selekcyjna jest tym większa, im mniej sztuk potrzebujemy do stada rozpłodowego. Wynika to z łatwiejszego wyboru z całego stada kilku najlepszych gołębi pod względem interesującej nas cechy. Jednak dość często potrzebujemy więcej młodych, a tym samym więcej par rozpłodowych. Od czego więc zależy liczba par rozpłodowych? Żeby odpowiedzieć na to pytanie musimy znów rozważyć kilka czynników.
Po pierwsze ile młodych możemy odchować po jednej parze, czyli jeśli prowadzimy gołębnik tradycyjną metodą lotowo-rozpłodową w grę wchodzą 2-4 sztuki w danym roku, natomiast np. przy wdowieństwie tradycyjnym tylko 1-2 sztuki. Im liczniejszy będziemy przychówek od jednej pary, tym być może mniejsza liczba par będzie potrzebna do reprodukcji, a to oznacza, że wybrane pary będą wykazywały się wyższymi właściwościami użytkowo-hodowlanymi od średniej stada.
Po drugie, czy stan liczebny gołębnika ma pozostać bez zmian, czy też zamierzamy go powiększyć. Jeśli zamierzamy powiększyć stado, to taka decyzja niesie za sobą powiększenie liczby par rozpłodowych a tym samym odbija się to niekorzystnie na intensywności selekcji (zaczynamy dobierać gołębie o gorszych walorach).
Jeśli stado nie będzie powiększone a odchów młodzieży ma służyć jedynie uzupełnieniu ubytków, to należy się zastanowić, jaka liczba młodych a tym samym par rozpłodowych wystarczy żeby uzupełnić przewidywane straty lotowe zarówno gołębi starych jak i młodych a także uwzględni wybrakowanie np. ze względu na wiek, wyczyn, budowę itp..
3/ liczba cech poddanych jednocześnie selekcji
- jeśli wybieramy pary rozpłodowe kierując się jako kryterium wyboru poziomem jednej cechy uznanej za najważniejszą, wówczas wybór nie nastręcza nam większej trudności. Łatwo ze stada wybrać te gołębie, które wykazują najwyższą wartość danej cechy. Wybór będzie o wiele trudniejszy, jeżeli zechcemy uwzględnić w selekcji dwie, trzy lub więcej cech. Wtedy pojawiają się problemy. Często gołąb o doskonałym poziomie jednej cechy ma znacznie gorzej wyrażone inne właściwości. Wielość utrudnia podjęcie decyzji, a w konsekwencji osłabia intensywność selekcji w porównaniu do selekcji na jedną tylko cechę. Pamiętajmy, selekcjonując na wiele cech jednocześnie, należy uwzględnić tylko te cechy, które bezpośrednio wpływają na wartość gołębia, a odrzucimy właściwości o charakterze drugorzędnym.

V. Wyniki lotowe i wartość hodowlana jako kryterium selekcji

Po zakończeniu sezonu lotowego i rozpłodowego hodowca na podstawie przeprowadzonej oceny lotowej i hodowlanej najpierw usuwa ze stada sztuki, które najmniej odpowiadają jego założeniom. Następnym etapem pracy hodowlanej jest wyznaczenie gołębi, po których zamierza odchować młode, pozostała część stada stanowić będzie tylko materiał lotowy (w procesie hodowlanym może spełniać role mamek). Powyższa wybór może być dokonany na podstawie indywidualnej oceny wartości lotowej lub hodowlanej.
Selekcja, w której wybór gołębi rozpłodowych odbywa się na podstawie ich wartości lotowej, nazywa się selekcją masową. Jest ona prosta w praktycznym zastosowaniu, np. gołębie o najniższym coefficiencie i o największej liczbie konkursów zostają wybrane na rodziców przyszłego pokolenia. Wybór ten jest uzupełniony dodatkową oceną zdrowia, pokroju, temperamentu oraz innymi cechami indywidualnymi reprezentowanymi przez gołębia.
Tak, więc selekcja masowa opiera się na ocenie fenotypowej wartości gołębia.
Podobna zasada obowiązuje w selekcji opartej na wartości hodowlanej. Tutaj również do stada rozpłodowego wybierane są osobniki najlepsze, tzn. najwyżej ocenione pod względem wartości hodowlanej, która jest szacunkową oceną genotypu. Ocena ta jest poszerzona o dodatkowy, ważny element uzupełniający, tj. dane dotyczące krewnych ocenianego gołębia. Mogą to być dane o przodkach, mówimy wtedy o selekcji rodowodowej, o krewnych – rodzeństwie i półrodzeństwie lub potomstwie ocenianego gołębia. Uwzględnienie tych kryteriów w doborze hodowlanym przyczynia się do zwiększenia dokładności selekcji, zwłaszcza, gdy do czynienia mamy z cechami niskoodziedziczalnymi.
Podkreślić należy, że prowadzenie selekcji masowej nie wyklucza wcale stosowania do tego samego stada selekcji według kryterium genotypowego. Obiektywnym miernikiem skuteczności zastosowanych metod selekcji będzie osiągnięty postęp hodowlany, który jak pamiętamy zależy nie tylko od różnicy selekcyjnej, ale również odziedziczalności danej cechy. Im wyższa jest odziedziczalność danej cechy, tym bardziej podatna jest ona na selekcję.
Praktyka hodowlana wskazuje, że przy cechach o wysokim współczynniku odziedziczalności skuteczniejsza jest selekcja masowa, a wprowadzenie dodatkowej oceny na podstawie rodowodu czy rodzeństwa może częściej selekcji zaszkodzić niż pomóc. Inaczej mówiąc nadwyżka uzyskana z tytułu zwiększenia dokładności wyboru nie pokrywa strat poniesionych wskutek obniżenia intensywności selekcji. W przypadku cech niskoodziedziczalnych właściwy będzie wybór dokonany na podstawie wartości hodowlanej.
Jeśli lotujemy stado metodą klasycznego wdowieństwa to selekcja masowa stanowi regułę w odniesieniu do samców, natomiast w większości wypadków poprzestajemy na ocenie wartości hodowlanej w stosunku do samic. Przyczyną takiego postępowania jest niemożliwość sprawdzenia możliwości wyczynowych samic.